Cây bách bộ – Thảo dược quý trị ho và viêm phế quản

Cây bách bộ, một loại thảo dược quý giá trong y học cổ truyền, đã được sử dụng rộng rãi để điều trị nhiều bệnh lý, đặc biệt là các vấn đề về hô hấp như ho, viêm phế quản và hen suyễn. Với đặc tính kháng khuẩn, chống viêm và loại bỏ ký sinh trùng, bách bộ trở thành lựa chọn lý tưởng cho nhiều bài thuốc chữa bệnh. Không chỉ vậy, bách bộ còn mang lại giá trị kinh tế lớn và đang được khai thác, trồng trọt ngày càng nhiều tại Việt Nam. Khám phá ngay những lợi ích tuyệt vời của cây bách bộ!

Tên gọi và phân loại cây bách bộ

Cây bách bộ, một loài thảo dược quý, được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau tùy theo vùng miền và ngôn ngữ địa phương. Một số tên gọi phổ biến của cây bao gồm: Đẹt ác, Dây ba mươi, Bà Phụ Thảo, Bách Nãi, Dã Thiên Môn Đông, Vương Phú, Thấu Dược, Bà Tế, Bách Điều Căn và Bách Bộ Thảo. 

Đặc biệt, trong các dân tộc thiểu số như Thái, H’mông, Giarai, và Tày, cây này còn có những tên gọi như Síp, (Pê) Chầu Chàng, Robat Tơhai, Hiungui, và Sam Sip lạc. Tên khoa học của cây bách bộ là Stemona tuberosa Lour., thuộc họ Bách Bộ (Stemonaceae).

Đặc điểm tự nhiên của cây bách bộ

Cây bách bộ là một loài dây leo thân nhỏ, nhẵn và có thể dài tới 10 mét. Lá cây mọc đối, có hình thuôn dài và có khoảng 10 đến 12 gân phụ chạy dọc từ cuống lá đến ngọn lá. Hoa của cây thường mọc ở kẽ lá, có cuống dài từ 2 đến 4 cm, mang 1-2 hoa lớn với màu sắc rực rỡ như vàng hoặc đỏ. Hoa có cấu tạo độc đáo với bốn phần bao hoa, bốn nhụy tương đồng và chỉ nhị ngắn. Bầu hoa có hình nón, quả của cây chứa bốn hạt bên trong và cây thường ra hoa vào mùa hè.

Rễ của cây bách bộ mọc thành chùm, với số lượng củ thường khoảng 30 củ, do đó loài cây này còn được gọi là “Dây Ba Mươi”. Tuy nhiên, số lượng củ có thể thay đổi, có khi còn nhiều hơn. Cây bách bộ thường mọc hoang dại tại các vùng đồi núi, đặc biệt là ở những khu vực có độ cao.

Củ rễ bách bộ khi phơi khô có hình dạng con thoi, dài từ 6-12 cm, với đường kính khoảng 0,5-1 cm. Phần dưới của củ phình to, trong khi phần đỉnh nhỏ dần. Bên ngoài củ có màu vàng trắng hoặc xám vàng, với các rãnh dọc sâu. Khi khô, rễ cứng, giòn, có vị ngọt nhẹ ban đầu nhưng đắng về sau, kèm theo một mùi thơm nhẹ. Loại rễ tốt nhất có vỏ ngoài màu đỏ hoặc nâu sẫm.

Cách thu hoạch và sử dụng bách bộ đúng cách

Củ của cây bách bộ được sử dụng làm dược liệu và thường được thu hoạch sau nhiều năm sinh trưởng, khi củ đã đạt kích thước to và dài. Thời điểm lý tưởng để thu hoạch là vào đầu mùa đông hoặc đầu xuân, khi chồi cây chưa bắt đầu phát triển. Quá trình thu hoạch bắt đầu bằng việc cắt bỏ thân dây, sau đó nhổ toàn bộ cây để thu lấy củ. Củ sau khi được thu hoạch sẽ được rửa sạch và phơi khô để bảo quản.

Rễ củ bách bộ thường có hình dáng cong queo, dài từ 5-25 cm, với đường kính từ 0,5-1,5 cm. Phần đầu trên của rễ hơi phình, trong khi phần đầu dưới thuôn dần. Đây chính là bộ phận chính được sử dụng trong các bài thuốc cổ truyền, với nhiều công dụng khác nhau trong y học.

Việc thu hoạch và chế biến đúng cách củ bách bộ không chỉ đảm bảo được chất lượng dược liệu mà còn giúp bảo tồn những giá trị y học quý báu của loài cây này trong việc hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý khác nhau.

Công dụng chữa bệnh của cây bách bộ

Cây bách bộ là một thảo dược quý trong y học cổ truyền, được biết đến với nhiều công dụng chữa bệnh, đặc biệt là trong việc điều trị các bệnh về hô hấp và các bệnh ngoài da.  

Chữa ho và viêm đường hô hấp

Cây bách bộ nổi tiếng với khả năng chữa ho, đặc biệt là những trường hợp ho kéo dài. Rễ cây bách bộ có thể được sử dụng bằng cách kết hợp với gừng sống, sắc lấy nước uống hai lần mỗi ngày. Bên cạnh đó, rễ cây còn có thể được ngâm với rượu để uống, mỗi ngày một chén nhỏ, chia làm ba lần trong ngày để điều trị ho.

Đối với những trường hợp ho dai dẳng không dứt, có thể nướng rễ bách bộ trên lửa cho đến khi củ khô lại, sau đó ngậm và nuốt nước từ rễ cây. Đây là phương pháp giúp giảm ho hiệu quả. Ngoài ra, có thể sắc rễ bách bộ cả thân lẫn rễ, đun cạn đến khi nước trở nên dẻo và quánh lại, dùng một muỗng canh mỗi lần, uống ba lần mỗi ngày để giảm cơn ho kéo dài.

Điều trị ho do hàn và cảm mạo

Bách bộ cũng được sử dụng để điều trị các cơn ho do hàn hoặc cảm mạo, đặc biệt là khi có ít đờm và họng bị ngứa. Phương pháp phổ biến là sao bách bộ với ma hoàng đã được khử mắt, sau đó tán thành bột mịn và hòa với nước sôi để uống. Cách dùng này giúp làm ấm cơ thể và giảm cơn ho do cảm lạnh rất hiệu quả.

Điều trị giun và ký sinh trùng

Bách bộ cũng được biết đến với tác dụng trị giun kim và giun đũa. Để điều trị giun kim, có thể sử dụng bách bộ tươi, sắc lấy nước và dùng thụt hậu môn trong khoảng một tuần để loại bỏ ký sinh trùng. Đối với giun đũa, sắc 12 gram bách bộ uống vào buổi sáng khi bụng đói, uống liên tục trong 5 ngày, sau đó sử dụng thuốc xổ để đẩy giun ra khỏi cơ thể.

Điều trị côn trùng đốt và các bệnh ngoài da

Cây bách bộ còn được sử dụng trong việc điều trị các vết đốt của côn trùng như chấy, rận, bọ chét, và rệp. Khi bị côn trùng đốt vào tai, có thể nghiền nát bách bộ và trộn với dầu mè, sau đó bôi vào tai để giảm đau và viêm. Đối với những bệnh ngoài da như viêm da cơ địa, vẩy nến, hoặc mẩn ngứa do muỗi cắn, có thể cắt lát rễ bách bộ và xát trực tiếp lên vùng da bị ảnh hưởng để giảm ngứa, sưng tấy và viêm nhiễm.

Điều trị ho gà và hen suyễn

Bách bộ là thảo dược hỗ trợ hiệu quả trong việc điều trị ho gà và hen suyễn. Đối với ho gà, sử dụng 10-15 gram bách bộ, sắc lấy nước và uống hàng ngày sẽ giúp giảm triệu chứng ho và khó thở. Đối với bệnh nhân hen suyễn, có thể kết hợp bách bộ với các thảo dược như ma hoàng, miên hoa căn và đại toán, sắc uống hàng ngày để làm dịu cơn hen và hỗ trợ điều trị viêm khí quản mãn tính.

Chữa trị bệnh phổi và lao phổi

Bách bộ cũng được sử dụng trong các bài thuốc điều trị bệnh phổi và lao phổi. Khi kết hợp bách bộ với sa sâm và mật ong, sắc thành cao lỏng, bài thuốc này sẽ giúp điều trị các trường hợp ho do phế nhiệt và lao phổi. Uống cao này hai lần mỗi ngày, mỗi lần 8ml, sẽ giúp làm sạch phổi, giảm ho, và hỗ trợ quá trình điều trị lao phổi hiệu quả.

Cây bách bộ, với những công dụng chữa bệnh phong phú, là một thảo dược quan trọng trong y học cổ truyền. Tuy nhiên, việc sử dụng cây cần tuân theo liều lượng hợp lý và sự hướng dẫn của chuyên gia để đảm bảo hiệu quả và an toàn.

Cách trồng và nhân giống cây bách bộ

Kỹ thuật nhân giống và gieo trồng cây bách bộ

Mặc dù hiện tại chưa có nhiều nghiên cứu chính thức về kỹ thuật nhân giống cây bách bộ, nhưng loài cây này có thể được nhân giống bằng hạt. Khi trồng, cần chú ý lựa chọn thời điểm gieo hạt phù hợp để đảm bảo cây phát triển tốt. 

Hạt cây bách bộ được gieo sau khi quả đã già và phát tán hạt giống, thường vào cuối mùa thu. Việc gieo hạt cần được thực hiện trên đất tơi xốp và ẩm, tránh để hạt bị ngập úng nước.

Khai thác, chế biến và bảo quản bách bộ

Cây bách bộ thường được khai thác vào mùa thu, khi quả đã già và phát tán hạt giống. Để thu hoạch, người nông dân cần đào rộng xung quanh gốc cây để thu được toàn bộ rễ củ. Sau đó, rễ củ được cắt rời khỏi phần thân khí sinh, và cây có thể tái sinh nhờ việc vùi lại phần thân còn sót lại trong đất.

Sau khi thu hoạch, rễ củ được xử lý ngay bằng cách cắt bỏ phần đầu và đuôi, rửa sạch đất cát. Sau đó, rễ củ được bổ dọc để loại bỏ phần lõi bên trong, rồi đem đồ chín. Cuối cùng, rễ củ được phơi nắng hoặc sấy khô để bảo quản. 

Trong quá trình chế biến, dược liệu bách bộ khô cần được đóng gói cẩn thận bằng cách sử dụng hai lớp túi nilon và bao tải để giữ độ khô ráo, tránh ẩm mốc. Nên thường xuyên kiểm tra để phát hiện sớm tình trạng ẩm mốc và tránh làm ảnh hưởng đến chất lượng dược liệu.

Theo quy định của Dược điển Việt Nam, hàm lượng alcaloid toàn phần trong rễ bách bộ phải đạt ít nhất 0,15%, tính theo thành phần tuberostemonin. Đây là chỉ số quan trọng để xác định chất lượng dược liệu bách bộ khi sử dụng trong ngành y học.

Cách chế biến bách bộ làm thuốc

Có hai cách chính để chế biến bách bộ thành thuốc:

• Cách thứ nhất: Rễ củ bách bộ được thái mỏng thành lát, sau đó tẩm với mật ong trong một đêm để dưỡng chất thấm đều. Sau đó, lát bách bộ được đem sao vàng, tạo ra dược liệu có thể dùng trực tiếp trong các bài thuốc trị ho và bệnh hô hấp.
• Cách thứ hai: Rễ bách bộ có thể được nấu thành cao lỏng, thích hợp cho việc điều trị các bệnh phổi và ho. Quá trình này có thể thực hiện với dược liệu còn tươi hoặc đã phơi khô.

Giá trị kinh tế, khoa học và bảo tồn

Cây bách bộ không chỉ có giá trị cao trong y học cổ truyền mà còn là nguồn dược liệu được ngành y tế khai thác thường xuyên. Ngoài ra, những năm gần đây, bách bộ cũng trở thành mặt hàng xuất khẩu qua biên giới, mang lại lợi ích kinh tế cho nhiều địa phương. Năm 2004, tại Lào Cai, giá thu mua củ tươi chưa chế biến của bách bộ đã lên đến 5.000 đồng/kg.

Tuy nhiên, do bách bộ có giá trị dược liệu cao và đang bị khai thác quá mức, việc bảo tồn và phát triển cây này là vô cùng cần thiết để đảm bảo nguồn cung cấp ổn định trong tương lai. Việc nghiên cứu sâu hơn về kỹ thuật nhân giống và trồng trọt cây bách bộ cũng sẽ giúp gia tăng sản lượng dược liệu, đáp ứng nhu cầu thị trường mà không làm cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên.

Cây bách bộ không chỉ là một vị thuốc quý trong y học cổ truyền mà còn có giá trị kinh tế và khoa học cao. Với những công dụng hiệu quả trong điều trị các bệnh hô hấp, giun ký sinh và nhiều bệnh lý khác, bách bộ xứng đáng được xem là một thảo dược quan trọng. Tuy nhiên, để bảo tồn và khai thác hiệu quả, việc trồng và sử dụng bách bộ cần được thực hiện đúng cách. Hãy bổ sung cây bách bộ vào danh sách dược liệu của bạn để tận dụng tối đa những lợi ích sức khỏe mà nó mang lại.